जे. जे. ची कलापरंपरा : पूर्वीच्या भारतीय कलाशिक्षण पद्धतीपेक्षा वेगळ्याच स्वरूपाचे कलाशिक्षण जे. जे. स्कूल ऑफ आर्टसारख्या इंगजांनी स्थापन केलेल्या कलाशाळांतून देण्यास सुरूवात झाली. भारतातील कलेचे स्वरूप त्यामुळे बदलून गेले. भारतीय परंपरेतील चित्रशिल्प साकार करण्याच्या पारंपरिक पद्धतीपेक्षा, छाया-प्रकाशाचा वापर करीत व मानवी नजरेला जसे दिसते, तसा अनुभव देणारी ही कलानिर्मिती वेगळ्याच प्रकारची होती. वास्तववादी शैलीतील या कलाशिक्षणात मानवाकृतीच्या अभ्यासातून ‘व्यक्तिचित्र व व्यक्तिशिल्प’ हा विषय विकसित झाला तर वस्तूंच्या अभ्यासातून स्थिरवस्तुचित्रण (स्टिल लाइफ) व निसर्गाच्या अभ्यासातून निसर्गचित्र हे विषय वितकसि झाले. व्यक्तिचित्र, निसर्गचित्र व स्थिरवस्तुचित्र यांच्या संगमातून, तसेच एखादया प्रसंगाचा किंवा घटनेचा आधार घेऊन प्रसंगचित्रे तयार होऊ लागली. ही प्रसंगचित्रे धार्मिक, पौराणिक, ऐतिहासिक, सामाजिक अशा अनेक प्रकारची होती. काही विदयार्थ्यांनी व्यक्तिचित्रण, निसर्गचित्रण व प्रसंगचित्रण या तीनही प्रकारांत प्रावीण्य मिळविले तर काहींनी केवळ निसर्गचित्रण किंवा व्यक्तिचित्रण या प्रकारांचाच पुढील काळात कलावंत म्हणून व्यासंग व व्यवसाय केल्याचे आढळून येते. परंतु निसर्गचित्रण, व्यक्तिचित्रण व प्रसंगचित्रण यांतून रचनाचित्र (काँपोझिशन) हा प्रकार विकसित होऊन, या संदर्भात चित्र-शिल्पकलेच्या क्षेत्रांत विविध प्रयोग सातत्याल कामाने होत राहिले. या सर्वांची बीजे भविष्यात कलावंत म्हणून गाजलेल्या सुप्रसिद्घ चित्र-शिल्पकारांच्या विदयार्थिदशेतीत आढळून येतात.

व्यक्तिचित्रण व प्रसंगचित्रण : वास्तववादी शैलीतील व्यक्तिचित्रण हे जे. जे. स्कूल ऑफ आर्टचे सुरूवातीपासूनचे वैशिष्टय होते. पेस्तनजी बोमनजी व रूस्तुम सिओदिया हे विदयार्थी सुरूवातीच्या काळात नावारूपास आले. नंतरच्या १८८५ ते १९०० या कालखंडांत जे. जे.त शिकलेल्या आबालाल रहिमान यांना छ. शाहू महाराजांनी कोल्हापूर संस्थानात ⇨ श्रीपाद दामोदर सातवळेकरांना श्रीमंत भवानराव पंतप्रतिनिधींनी औंध संस्थानात व रामकृष्ण वामन देऊस्कर यांना निजामाने हैदराबाद संस्थानात राजचित्रकार म्हणून आमंत्रित केले. पूर्वी यूरोपमधील व इंग्लंडमधील चित्रकारांना पाचारण करून व्यक्तिचित्रे व प्रसंगचित्रे काढून घेतली जात. आता हेच काम प्रामुख्याने जे. जे. स्कूलमध्ये शिकून निष्णात झालेले चित्रकार करू लागले. एम्. एफ्. पीठावाला, एम्. व्ही. धुरंधर, ए. एक्स. त्रिंदाद, ए. एम्. माळी, ए. ए. भोंसुले, सा. ल. हळदणकर, एम्. आर्. आचरेकर, गोपाळ देऊस्कर, व्ही. ए. माळी, माधव सातवळेकर अशा जे. जे.च्या अनेक माजी विदयार्थ्यांनी ही परंपरा कायम ठेवली. स्वातंत्र्योत्तर काळात मात्र कौशल्यपूर्ण वास्तवादी व्यक्तिचित्रण व प्रसंगचित्रण यांपेक्षा कलाभिव्यक्तीच्या शक्यता शोधण्याचे एक माध्यम म्हणून शोध घेण्याचा प्रयत्न व्यावसायिक व्यक्तिचित्रणासोबतच झालेला आढळतो. एस्. बी. पळशीकर, बाबूराव सडवेलकर, संभाजी कदम, पद्मशाली, मृगांक जोशी इ. कलावंत त्यांच्या प्रयोगशील निर्मितीसाठी प्रसिद्ध होते. ही परंपरा जोपासून सुहास बहुळकर, वासुदेव कामत, अनिल नाईक असे अनेकजण हा वारसा पुढे चालवीत आहेत [→व्यक्तिचित्रण].

निसर्गचित्रण : निसर्गचित्रणाच्या क्षेत्रात अत्यंत दर्जेदार काम सुरूवातीच्या काळात केले, ते कोल्हापूरच्या आबालाल रहिमान यांनी. त्यानंतरच्या काळात सा. ल. हळदणकर, एम्. आर्. परांडेकर, एल. एन्. तासकर, जी. एम्. सोलेगावकर, एम्. एस्. जोशी, एस्. एच्. रझा अशा अनेकांनी दर्जेदार निसर्गचित्रणपरंपरा निर्माण केली असून, आजही ती चालू असल्याचे आढळून येते [→निसर्गचित्रण].

भारतीयत्वाचा शोध व प्रयोगशील कालखंड : वास्तववादी शैलीतील व्यक्तिचित्रे, निसर्गचित्रे, प्रसंगचित्रे या क्षेत्रांत जे. जे. स्कूलच्या विदयार्थ्यांनी चांगल्या दर्जाचे प्रावीण्य मिळविले. त्यानंतर मात्र ‘स्व’ त्वाचा शोध घेण्याच्या प्रेरणेतून, तर काही वेळा भारताचा स्वातंत्र्यलढा व भारतीयत्वाचा शोध घेण्याच्या प्रेरणेतून १९२० ते १९३६ या काळात जे. जे. ते बाँम्बे रिव्हायव्हलिस्ट स्कूल, नावाची कलाचळवळ अस्तित्वात आली. पाश्चिमात्य शैलीतील मानवाकृती, भारतीय शैलीतील लयदार रेषा व जलरंग माध्यमाचा वैशिष्टयपूर्ण वापर, ही या कलाशैलीची वैशिष्टये होती. आर. जी. चिमुलकर, व्ही. एस्. गुर्जर, जांभळीकर, ज. द. गोंधळेकर अशा अनेकांनी या शैलीत दर्जेदार चित्रे निर्माण करून तत्कालीन अखिल भारतीय प्रदर्शनांमधून पारितोषिक व नावलौकिक मिळविला. त्यानंतरच्या काळात असहकारितेच्या चळवळीपासून स्फूर्ती घेऊन अहिवासी, रतु शाह, यज्ञेश्वर, शुक्ल, वजूभाई भगत अशा अनेकांनी आपल्या निर्मितीने भारतीयत्वाची ही परंपरा जागृत ठेवली. स्वातंत्र्योत्तर काळात प्रबोधनकाळापासून यूरोपात होत आलेली स्थित्यंतरे, तसेच आधुनिक काळातील विविध कलाचळवळी व कलाप्रवाह यांबद्दल जागरूकपणे विचार सुरू झाला. ‘कलेसाठी कला’ की ‘जीवनासाठी कला’ या विषयांवर वादविवादही झाले. अपरिहार्यपणे त्याचे प्रतिबिंब जे. जे.मधील कलाशिक्षणावर व विदयार्थ्यांच्या कला-निर्मितीवर पडल्याचे आढळून येते. वास्तववादी शैलीत व माध्यमावरील प्रभुत्वाचे कौशल्यपूर्ण दर्शन घडविणाऱ्या कलानिर्मितीपेक्षा कधी भारतीयत्व जपणाऱ्या, तर कधी पाश्चिमात्य कलाचळवळीतून स्फूर्ती घेऊन विरूपी करणाच्या मार्गाने जाणाऱ्या विदयार्थ्यांच्या अभिव्यक्तिने चांगलीच खळबळ उडाली. या काळातील पी. टी. रेड्डी, रझा, सूझा, गाडे, बाकरे असे विदयार्थी पुढे निर्माण झालेल्या ‘यंगटर्कस्’, ‘प्रोग्रेसिव्ह आर्टिस्ट ग्रूप, ‘बाँबे ग्रूप’ अशा चित्रकारांच्या टांचे सदस्य बनले. के. के. हेब्बर, डी. जी. कुलकर्णी, अकबर पद्मसी, तय्यब मेहता, रायबा गायतोंडे, साबावागला, लक्ष्मण पै असे चित्रकार आधुनिक कलाशैलीचे महत्त्वाचे चित्रकार म्हणून नावारूपास आले. या कलावंतांच्या नंतरच्या पिढीतील चित्रकार मोहन सामंत, अंबादास, प्रभाकर बरवे, लक्ष्मण श्रेष्ठ, मनू पारेख, प्रभाकर कोलते अशा अनेकांनी चित्रकलेत सुलभीकरण, विरूपीकरण, अलंकरण, केवलाकारी वा अमूर्त चित्रे अशी अनेक प्रकारची कलानिर्मिती करून जे. जे. स्कूलच्या लौकिकात भर टाकली आहे. आजच्या पिढीतील अतुल दोडिया, कृष्णम्माचारी बोस, रवी मंडलीक, जितीश कल्लट, अनंत जोशी, यशवंत देशमुख असे सुप्रसिद्ध चित्रकार जे. जे. स्कूलच्या परंपरेतून तयार झाले आहेत.

शिल्पकला : सुरूवातीच्या काळातील मुंबईच्या व तत्कालीन मुंबई इलाख्याच्या उभारणीतील जे. जे. स्कूलच्या योगदानाचा इतिहास फारसा उपलब्ध नाही. परंतु सु. १८९६ मध्ये मंदिरपथगामिनी हे शिल्प बनविणाऱ्या ⇨गणपतराव म्हात्रे (१८७९-१९४७) यांच्यापासून स्मारकशिल्पाच्या क्षेत्रातील जे. जे.च्या विदयार्थ्यांचे योगदान उल्लेखनीय असून, आजही स्मारकशिल्पांच्या क्षेत्रात तो लौकिक कायम आहे. बी. व्ही. तालिम, गोरेगावकर, व्ही. व्ही. वाघ, ⇨ वि. पां. करमरकर (१८९१-१९६७), आर्. पी. कामत अशा अनेकांनी स्मारकशिल्पांच्या क्षेत्रात मानदंड निर्मा णकेले. या परंपरेचा अभिमान बाळगून राम सुतार, सदाशिव साठे, नारायण सोनावडेकर असे शिल्पकार स्वातंत्र्योत्तर काळात नावारूपास आले. प्रयोगशील शिल्पकलेच्या क्षेत्रात पानसरे, बी. विठ्ठल अशा अनेकांनी नावलौकिक मिळविला. आजही मदन गर्गे, चंद्रजीत यादव, भगवान रामपुरे, अशोक सोनकुसरे, निलेश ढेरे असे शिल्पकार स्मारकशिल्पांच्या क्षेत्रात उल्लेखनीय कामगिरी बजावीत आहेत. प्रयोगशील शिल्पांची परंपरा काहीशी खंडित झाली असली, तरी शिल्पकार उत्तम पाचारणे, रवींद्र साळवी, किशोर ठाकूर यांनी केलेले शिल्पकाम दर्जेदार आहे. [→शिल्पकला].

जे. जे. स्कूलच्या दीडशे वर्षांच्या वाटचालीत १८९० च्या दरम्यान या कलाशाळेत विदयार्थीनी शिकत असल्याचा पुरावा मिळतो. परंतु अंबुताई धुरंधर, अँजेला त्रिंदाद (१९३०), बी. प्रभा, प्रफुल्ल डहाणुकर (१९५५), नवजोत, शकुंतला कुलकर्णी (१९७२) असे काही अपवाद वगळता विदयार्थिनींची नावे क्वचितच दिसतात. १९८० च्या दशकापासून यात फरक पडला असून आजच्या अनेक आघाडीच्या तरूण चित्रकर्त्री जे. जे. च्या विदयार्थिनी असल्याचे आढळून येते.

जे. जे. स्कूल ऑफ आर्टने भारतीय कलाक्षेत्रात आपला ठसा उमटविला असून २००७ मध्ये झालेल्या १५० वर्षांच्या निमित्ताने जे. जे. स्कूलमधील १८७८ पासून उपलब्ध असलेल्या ऐतिहासिकदृष्टया महत्त्वाच्या व अतिशय मौल्यवान अशा कलासंग्रहाचे संस्थेच्या आवारात, संग्रहालयात रूपांतर करण्याची योजना लवकरच आकारास येत आहे.

संदर्भ : १. Kelkar, N. M. Story of Sir J. J. School of Art ( Centenary Volume), Bombay, 1957.

२. धुरंधर, महादेव विश्वनाथ, कलामंदिरांतील एकेचाळीस वर्षे (जानेवारी ८–१८९० ते जानेवारी ३१–१९३१), मुंबई, १९४०.

३. धोंड, प्रल्हाद अनंत, रापण, मुंबई, १९७९.

बहुळकर, सुहास / भागवत, नलिनी